Կառավարության առաջարկած գիտաչափությունը հումանիտար ոլորտի համար անընդունելի է. Գայանե Շագոյան

ՀՀ կառավարության «Գիտական կադրերի ատեստավորման կարգը, գիտական պետական կազմակերպություններում գիտական եւ ճարտարագիտատեխնիկական պաշտոնները եւ դրանց գնահատման նվազագույն չափանիշները հաստատելու մասին» որոշման նախագծի հիմքում ընկած գիտաչափական մոտեցումը անընդունելի է հումանիտար ոլորտի գիտնականների համար, կարծում է ՀՀ ԳԱԱ Հնագիտության եւ ազգագրության ինստիտուտի առաջատար գիտաշխատող Գայանե Շագոյանը։

NEWS.am Tech-ի թղթակցի հետ զրույցում նա նշեց, որ բնական եւ հումանիտար գիտությունների միջեւ չի կարելի հավասարության նշան դնել, եւ դրանց նկատմամբ չի կարելի կիրառել նույն գիտաչափությունը։ Մինչդեռ Հայաստանում գիտական ​​ղեկավարները հիմնականում բնական գիտությունների ներկայացուցիչներ են, եւ խնդրին նույն չափանիշներով են մոտենում։

«Ճշգրիտ եւ հումանիտար գիտություններն ունեն սկզբունքային տարբերություն մեթոդաբանության եւ ուսումնասիության մոտեցման մեջ։ Ճշգրիտ գիտությունները փորձում են երեւույթները բացատրել, հումանիտար գիտությունների մեթոդաբանությունը հնարավորություն է տալիս երեւույթները մեկնաբանել։ Այստեղ մարդը մարդու հետ գործ ունի, ինքը համակարգի ներսում է, դրա համար իր անելիքը փորձել հասկանալն է եւ հնարավորինս հիմնավոր ձեւով իր մեկնաբանությունները մատուցելը։ Այստեղ կա սուբյեկտիվ պահ, որը գիտակցված է, որը ներդրված է այդ մեթոդի մեջ եւ դրա համար այն հավակնում է ոչ թե ճշգրիտի մոտեցումներին, այլ փորձում է իրեն հասանելի գործիքակազմի մեջ լինել հնարավորինս ընկալելի եւ հիմնավորված։ Սա նշանակում է, որ կախված հասարակություններից, դու ունես հասկանալու, վերարտադրելու, մեկնաբանելու տարբեր հնարավորություններ։ Ամերիկացի մակրոսոցիոլոգ Իմանուել Վալերստայնն էր լավ ասում, որ ճշգրիտ գիտությունը բացատրում է, թե ինչ բան է ճշմարտությունը, իսկ հումանիտարը՝ թե ինչ բան է բարոյականությունը, լավը եւ գեղեցիկը։ Եվ սխալ է մեկի գործիքակազմը կամ գիտաչափությունը կիրառել մյուսի համար», – ասաց նա։

Նշենք, որ ըստ առաջարկվող նախագծի «գիտական աշխատողների ատեստավորման գնահատման չափանիշների քանակական նվազագույն պահանջների հաշվարկման համար՝

1) հրապարակումները պետք է ընդգրկված լինեն միջազգային գիտատեղեկատվական շտեմարաններում (Գիտության հղման ընդլայնված ինդեքս (Science Citation Index Expanded (SCIE)), Հասարակական գիտությունների հղման ինդեքս (Social Sciences Citation Index (SSCI)), Նորահայտ աղբյուրների հղման ինդեքս (Emerging Sources Citation Index (ESCI)), Արվեստի եւ հումանիտար գիտությունների հղման ինդեքս (Arts&Humanities Citation Index (AHCI))) կամ Գրքերի հղման ինդեքսի (Book Citation Index) հրատարակիչների ցանկում ներառված հրատարակչությունների հրապարակած գրքի գլուխ կամ հոդված ժողովածուում կամ Սիմագո Ջըրնըլ էնդ Քանթրի Ռենք (SCImago Journal & Country Rank) պորտալի առնվազն չորրորդ քառորդ (Q4), իսկ գիտաժողովի նյութերի դեպքում՝ առնվազն երկրորդ քառորդին (Q2) համարժեք ԷսՋեյԱր (SJR) ինդեքս (SCImago Journal Rank Indicator) ունեցող պարբերականներում (այսուհետ՝ ՄԳՇ),

2) մենագրությունը, կոլեկտիվ մենագրությունը կամ գիտական աշխատությունը պետք է ունենան առնվազն հինգ տպագրական մամուլ ծավալ եւ հրատարակված լինեն Վեբ օֆ Սայնս (Web of Science™) գիտատեղեկատվական հարթակի Գրքերի հղման ինդեքսի (Book Citation Index) հրատարակիչների ցանկում ներառված հրատարակչություններում (այսուհետ՝ Մենագրություն)»:

Գիտական ​​պաշտոններից յուրաքանչյուրին համապատասխանելու համար (կրտսեր, ավագ կամ առաջատար գիտաշխատող, գիտական ​​խմբի կամ բաժնի ղեկավար եւ այլն) գիտնականը պետք է ունենա որոշակի նվազագույն քանակի հրապարակումներ վերը նշված չափանիշներին համապատասխանող ամսագրերում։ Հումանիտար գիտությունների ներկայացուցիչների նկատմամբ պահանջներն ավելի մեղմ են, քան բնական գիտությունների ներկայացուցիչների, այնուամենայնիվ, Գայանե Շագոյանն այս մոտեցման մեջ Հայաստանում հումանիտար գիտությունների համար մի շարք ռիսկեր է տեսնում.

Առաջնահերթությունների շեղում
Այս մոտեցմամբ գիտնականները ստիպված են նախապատվությունը տալ Scopus-ում ընդգրկված կոնկրետ ամսագրի համար առաջնահերթ ու կարեւոր գիտական ​​ոլորտներին ու խնդիրներին, քան մեր երկրի համար առաջնահերթ ոլորտներին, կարծում է Գայանե Շագոյանը։

«Եթե քո արժեքը պիտի գնահատվի այն բանով, որ դու այնտեղ կամ հրատարկվում ես, կամ չես հրատարակվում, դու այն խնդիրները, որ քո երկրի համար ավելի կարեւոր են, դնում ես մի կողմ եւ փորձում ես հարմարվել այն օրակարգին, որը կարեւոր է այդ ամսագրի համար։ Ցանկացած ամսագիր, որը որ այդ շտեմարանում է, եւ եթե այն իր ազգային պետության շրջանակներում ձեւավորված կայացած ամսագիր է եւ ունի ու առաջ է տանում իր պետության եւ իր հասարակության համար կարեւոր հարցեր, բնականաբար հետապնդում է իր հասարակության համար որոշակի հետաքրքրություն ունեցող խնդիրները, որոնք քեզ համար կարեւոր չեն», – ասաց նա։

Նա բացատրեց, որ գիտնականների համար լուրջ խնդիրներ են առաջանում, երբ խոսքը վերաբերում է մեզ համար կարեւոր ազգային հարցերին, Ղարաբաղի խնդրին, աշխարհագրական անվանումներին եւ այլն։

«Կախված երկրից եւ ամսագրից դու շրջանառության մեջ ես դնում ու ստիպված ես լինում հարմարվել այդ երկրում ընդունված տերմինաբանությանը։ Այս ամենն այդքան խնդրահարույց չէր լինի, եթե դու ունենայիր համարժեք կամ համադրելի նմանատիպ ամսագրեր, որոնք որ քո երկիրն է հրատարակում, բայց Հայաստանում մենք դեռ չունենք սկոպուսային շտեմարաններում ամրագրված ամսագրեր», – ասաց նա։

Գիտնականը նշեց, որ իր համար ավելի հեշտ է գրել եւ հրապարակվել ռուսերեն, բայց նույնիսկ այս դեպքում ինքը խնդիրների է բախվում՝ թվացյալ ամենաանմեղ ձեւակերպումներն օգտագործելիս։ Ռուսաստանի այսօրվա իշխանությունների փոփոխվող առաջնահերթությունների պատճառով հայ գիտնականները ստիպված են շտկել իրենց մոտեցումները եւ աշխարհագրական անվանումների մակարդակով զիջումների գնալ։ Ամեն ինչ ավելի վատ է թուրք գործընկերների հետ աշխատանքում՝ նույնիսկ ամենաառաջադեմների, ովքեր ճանաչում են Հայոց ցեղասպանությունը։ Եվ նրանց հետ աշխատելու նման տխուր փորձ Հնագիտության եւ Ազգարության ինստիտուտի աշխատակիցներն ունեն, երբ ամեն ձեւակերպման համար պետք էր պայքարել։ Եվ եթե հայ գիտնականները, ի վերջո, կարող էին հրաժարվել հրապարակվել անընդունելի պայմաններ սահմանող այս կամ այն ամսագրերում, ապա այժմ, եթե գիտնականի աշխատավարձը մեծ մասամբ կախված լինի այդ հրապարակումներից, ապա շատերը ստիպված կլինեն հարմարվել եւ ընդունել այդ պայմանները։

«Սա քաղաքական ասպեկտն է, որն ընդհանրապես հումանիտար գիտությունների եւ սոցիալականի այդ գիտաչափության մոտեցումների մեջ անտեսված է», – ասաց նա։

Հայոց լեզուն
Գայանե Շագոյանը կարծում է, որ օտարալեզու հոդվածներ գրելու պահանջը՝ ռեյտինգային ամսագրերում դրանց հրապարակման համար, բացասական ազդեցություն կունենա հայոց լեզվի վրա՝ այն չի զարգանա որպես գիտության լեզու։ Ավելին, հանրությանը առնչվող թեմաներով գիտական ​​քննարկում երկրի ներսում տեղի չի ունենա։

«Եթե դու խրախուսում ես քո գիտնականին գրել միայն անգլերեն, քանի որ դա «պրեստիժի» հարց է, տեսանելիության հարց է, միջազգային հանրության վրա ազդելու հարց է... Բայց սոցիալ–հումանիտար գիտության հետազոտությունները նախ եւ առաջ պետք է ազդեն քո հասարակության վրա, ստեղծեն նոր քննարկումներ, որոնք քեզ համար են կարեւոր, նախադեպեր ստեղծեն, որպեսզի քո հասարակությունը աճի, քննարկի, ինչ–որ կոնսենսուսի գա այն հարցերի շուրջ, որոնք որ քեզ համար են կարեւոր։ Բայց դու հասցեատիրոջդ փոխում ես, դու քո հասարակության փոխարեն, որպես հասցեատեր տեսնում ես անդեմ դրսի հանրություն, բավականին անդեմ հասցեատեր», – ասաց նա։

Գիտնականը հիշեցրեց, թե Խորհրդային Միության օրոք որքան ժամանակ է պահանջվել, որ ռուսերենն ավելի լավ իմանանք, քան հայերենը։ Հիմա կգանք նրան, որ անգլերենը հայերենից լավ կիմանանք։ Ո՞վ է զարգացնելու հայոց լեզուն։

«Մենք ազգային պետություն, մշակույթ, շահ պահպանելու, զարգացնելու խնդիր չունե՞նք։ Ո՞վ է դրանով զբաղվելու։ Ոչ մի հաստատություն էս պետությունում մտահոգված չէ այդ հարցով։ Առաջարկվող նախագծով դրսում հոդված տպելն ավելի կարեւոր է, քան հայերեն լեզվով մենագրությունը, որն ընդհանրապես ոչինչ է։ Իմ գիրքը գրելու համար ես 15 տարի ծախսել եմ, հատ-հատ բոլոր գյուղերն ու քաղաքները շրջել եմ, նյութ եմ հավաքել ու մեծ՝ վեց հարյուր էջանոց մենագրություն եմ գրել, բայց դա առ ոչինչ է, համեմատ անցած տարվա սկոպուսային ամսագրում տպված իմ հոդվածի, որը երկու գիշերում եմ գրել, պատկերացնու՞մ եք իմ վերաբերմունքը, ես հիմա ո՞նց պիտի դրան վերաբերվեմ», – նշեց նա։

Հումանիտար եւ բնական գիտությունների մի քանի այլ տարբերությունների մասին
Հումանիտար եւ բնական գիտությունները համեմատելիս կան եւս մի քանի նրբերանգներ, ասում է Գայանե Շագոյանը։ Առաջին հերթին, ֆիզիկայի եւ սոցիոլոգիայի վերաբերյալ աշխատանք գրելը պահանջում է անգլերենի տարբեր մակարդակների իմացություն: Հասկանալի է, որ հումանիտար ոլորտում լեզվի ավելի խորը իմացություն է պահանջվում։ Երկրորդ՝ ֆիզիկան կամ քիմիան համընդհանուր են բոլոր երկրներում։ Իսկ հումանիտար-սոցիալական գիտակարգերը կապված են կոնկրետ երկրի հետ։ Եվ այս ոլորտում կան գիտաշխատողների խմբեր, որոնք զբաղվում են դաշտային աշխատանքով, տվյալների հավաքագրումով, եւ միջազգային հրատարակություններում տպագրվելու կարիք չունեն, բայց հենց ինքը՝ Գայանե Շագոյանը, իր հետազոտությունների համար այս մարդկանց հավաքած տվյալների կարիքն ունի։ Սակայն առաջարկվող ատեստավորման համակարգը դուրս է թողնում այս գիտնականներին:

Ո՞րն է այլընտրանքը
Գայանե Շագոյանն այս հարցին այս պահին հստակ ձեւակերպված պատասխան չունի, քանի որ նա որպես գիտնական սովոր է, որ ցանկացած հարցի պատասխան տալուց առաջ այն պետք է համակողմանի ուսումնասիրել։ Բայց նվազագույնը, անհրաժեշտ է, որ հենց Հայաստանում լինեն ներկայացվող պահանջներին համապատասխանող գիտական ​​հրատարակչություններ կամ գիտական ​​ամսագրեր, միգուցե՝ երկլեզու։

«Ես սովոր եմ, եթե կարիքը կա, հետազոտություն անել, հազար կարծիք համեմատել, իրար կողք դնել, դրսի համակարգերը իրար կողք դնել, հիպոթետիկ սցենարներ մշակել, մարդկանց հետ դա քննարկել, հետո ինչ-որ մի տարբերակի վրա կանգ առնել ու դա առաջարկել, ես այսպես եմ պատկերացնում այդ հարցի պատասխանը», - ասաց նա։