Կիպրոսի խնդիրը անուն ունի՝ դա Թուրքիան է. Կոստաս Մավրիդես․ «5-րդ ալիք»

«5-րդ ալիք»-ի էքսկլյուզիվ հարցազրույցը ԵԽ ՄՔՀԿ-ի նախագահ Կոստաս Մավրիդեսի հետ։

-Սկսենք ընդհանուր պատկերից. Ի՞նչ պատմական նախապատմություն ունի Կիպրոսի և Թուրքիայի միջև հակամարտությունը։

-Դե, դա վերաբերում է վերջին մի քանի դարերին՝ 1871 թվականին, առաջին անգամ Օսմանյան կայսրությունը ոտք դրեց Կիպրոս, մինչ այդ ոչ մի օսմանցի կամ թուրք Կիպրոսում չկար: Այնուհետև, Օսմանյան կայսրության փլուզումից հետո Կիպրոսը վաճառվեց Բրիտանական կայսրությանը: Իսկ բրիտանական տիրապետությունից մենք մեր անկախությունը ձեռք բերեցինք որպես Կիպրոսի Հանրապետություն 1960 թվականին՝ բրիտանական կայսրության դեմ ազգային պայքարից հետո։ 1960 թվականից Կիպրոսի թուրք համայնքը ձեռք բերեց իր սահմանադրական ճանաչումը Կիպրոսի Հանրապետության ներսում, իհարկե որոշ միջհամայնքային խնդիրներ կային, բայց մեծագույն ջրբաժանն առաջ եկավ 1974 թվականին, երբ Թուրքիան լայնածավալ ռազմական ներխուժում իրականացրեց, և այդ ժամանակվանից Կիպրոսի Հանրապետության 1/3-ը, որը Կիպրոսի հյուսիսային հատվածն է, գտնվում է թուրքական զինուժի վերահսկողության տակ։ Այժմ թուրքական համայնքը կազմում է ամբողջ բնակչության մոտ 18%-ը, իսկ 82%-ը կազմում են կիպրահույները: Մինչև 1974 թ. 18%-ը սփռված էր ամբողջ կղզում: Սակայն ներխուժումից հետո Կիպրոսի թուրքերն այս կամ այն կերպ, բռնի, թե ոչ, Թուրքիայի կողմից տեղափոխվեցին հյուսիսային հատված: Եվ այդ ժամանակվանից ի վեր, մենք ունեցանք նաև վերաբնակիչների մեծ հոսք Անատոլիայից դեպի կղզու հյուսիսային հատված, որը գտնվում է թուրքական օկուպացիայի տակ մինչև այժմ։ Չնայած միջազգային հանրությունը, ՄԱԿը, միջազգային և եվրոպական դատարանները եվ նաև ԵՄ-ն լիովին ճանաչում են միայն մեկ միջազգային կառավարություն՝ Կիպրոսի Հանրապետությունը, ցավոք, կղզու 1/3-ը մնում է թուրքական օկուպացիայի տակ։

-Ի՞նչ ջանքեր են գործադրվել հակամարտությունը կարգավորելու համար և ի՞նչ դեր են խաղացել միջազգային կազմակերպությունները, ինչպիսին ՄԱԿ-ն է, Կիպրոսի և Թուրքիայի միջև հակամարտությունը կարգավորելու փորձերում:

-Մի քանի միջհամայնքային բանակցություններ ունեցանք, որոշ կետերի շուրջ համաձայնություններ եղան, որ կարող էին մոտեցնել հարցի վերջնական կարգավորման: Բայց ես կասեի, որ մինչ այսօր հիմնական կարգավորմանը ամենամոտ բանը Անանի պլանն էր, որը եղել է: Եվրամիություն մտնելուց անմիջապես առաջ հանրաքվեի դրվեց եւ մերժվեց Կիպրոսի հույների ահռելի մեծամասնությամբ և այն ժամանակ սպասում էին, որ նախ մենք պետք է միանանք ԵՄ-ին, իսկ հետո օրենքի գերակայությունը կապահովեր լայնորեն ընդունված կարգավորում. Կիպրոսում ԵՄ օրենքի գերակայության և մարդու իրավունքների կիրառմամբ, ցավոք, չնայած բազմաթիվ ջանքերին, որոնք ի վերջո ապարդույն էին, ոչինչ տեղի չունեցավ տարիների ընթացքում։ Այսօր հասել ենք 2023 թվականին, և Կիպրոսի խնդիրը մնում է սառեցված հակամարտություն։ Բայց ցանկացած պահի , մենք բոլորս զգում ենք Արևելյան Միջերկրական ծովում Թուրքիայի ագրեսիվության դեպքում, սառեցված այս հակամարտության էֆեկտը կարող է պայթյունավտանգ լինել, այդ իսկ պատճառով Կիպրոսի նոր նախագահ պարոն Նիկոս Խրիստոդուլիդեսը նոր ջանքեր է գործադրում պայքարելու Կիպրոսի խնդրի վերջնական կարգավորման ուղղությամբ, նոր տարրերի վրա է կենտրոնանում, որոնց նույնիսկ ես եմ սատարում: Նոր տարրն այն է, որ մեզ անհրաժեշտ է ԵՄ-ի ավելի շատ ներգրավվածություն: Եվ ես կասեի, որ կիպրոսցի թուրքերի համար շատ համոզիչ փաստարկն այն է, որ ԵՄ-ն երաշխավորում է յուրաքանչյուր համայնքի ապագան, անկախ նրանից՝ նրանք թուրք են, հույն կամ որևէ այլ բան: Բայց Թուրքիան, իհարկե, իրավիճակը ծառայեցնում է իր շահերին։ Եվ զարմանալին այն է, որ 1974 թվականից մինչև այսօր, կիպրաթուրքերի մի մեծ մասը, որ տարիների ընթացքում շատ աշխարհիկ և առաջադիմական էին, այլևս չկարողացան դիմանալ թուրքական տիրապետության պարտադրանքներին և լքում են կղզին, և ավելի ու ավելի շատ վերաբնակիչներ են բերվում Թուրքիայի կողմից, որպեսզի վերահսկեն այդ տարածքը։ Եվ ես դա կասեմ շատ կոշտ և շատ անկեղծ՝ Մեր օրերում պարոն Թաթարը Կիպրոսի թուրքերի առաջնորդը չէ, նա Թուրքիայի Էրդողանի վարչակարգի կողմից ընտրված մեկն է, և պարտադրված է կիպրական թուրք համայնքին, որը ծառայում է Թուրքիայի շահերին:

-Այո, հաջորդ հարցս հենց դա էր լինելու։ Ինչպե՞ս են Թուրքիայի կառավարության և զինվորականների քաղաքականությունն ազդել Կիպրոսի իրավիճակի վրա:

-Ցավոք, ես չեմ պատրաստվում ասել, որ Կիպրոսի Հանրապետության հույները ոչ մի սխալ չեն թույլ տվել: Միգուցե մենք կարող ենք վերանայել որոշ հարցեր, բայց ես կասեի սա. Վաղը մենք կարող ենք վերջնական լուծում գտնել Կիպրոսում` ԵՄ-ի կառավարում սահմանելով, եթե թուրքական զորքերը դուրս բերվեն կղզուց: ց է եւ իր ներխուժումն ու զավթումը: ես բազմիցս ասել եմ, նույնիսկ կիպրացի թուրք ընկերներին և խմբերին, որոնց հետ զրուցել եմ, որ օրենքի գերակայությունը պետք է առաջնահերթություն լինի, քանի որ ԵՄ-ն առաջարկում է բարգավաճ և ապահով ապագա ԵՄ յուրաքանչյուր քաղաքացու համար։ Եթե ինչ-որ մեկը զգում է, որ ցանկանում է Թուրքիայի պաշտպանությունը, կարող է գնալ Թուրքիա, իսկ մեր պարտավորությունների և արտոնությունների երաշխիքը միայն ԵՄ-ն է և ուրիշ ոչ ոք։

-Երբ խոսում ենք հակամարտությունների մասին, ԵՄ-ից հեռու երկրների դեպքում եվրոպական անուշադրությունը կամ թերի ուշադրությունը տեխնիկապես ինչ որ կերպ հնարավոր է բացատրել։ Օրինակ Լեռնային Ղարաբաղի դեպքում հաճախ է հնչում այդ պատճառաբանությունը, որ հեռու է, անմիջականորեն կապված չէ ԵՄ-ի հետ և այլն։ Բայց Կիպրոսի դեպքում խոսքն անգամ պետության մասին է։ Միջերկրականում առաջացող, առկա լարվածություններին ինչո՞ւ ԵՄ գործադիր մարմինը չի արձագանքում ինչպես որ հարկն է, ինչո՞ւ է միշտ վարանում։ Ո՞րն է ձեր բացատրությունը։

-Իրականում, եթե հիմա գնանք Կիպրոս, մարդկանց մեծամասնությունը հիասթափություն կարտահայտի։ Ոչ միայն, որ միանալով ԵՄ-ին, վերջինը չարդարացրեց Կիպրոսի ԵՄ քաղաքացիների ակնկալիքները, այլ հատկապես Ուկրաինա՝ ռուսական ներխուժումից հետո, Կիպրոսը շատ ուժեղ զգաց, որ ԵՄ-ն երկակի ստանդարտներ ունի: Նմանատիպ իրավիճակ ունենք։ Ռուսաստանը ներխուժել է Ուկրաինա՝ խախտելով միջազգային իրավունքն ու սահմանները, ինչպես Կիպրոսի դեպքում է։ Միակ տարբերությունն այն է, որ Կիպրոսը դեռևս ԵՄ մաս է, իսկ Ուկրաինան՝ ոչ։ Բայց ԵՄ-ն որոշել է, իսկ ավելի ստույգ՝ Եվրոպական խորհուրդը, օգտագործելով իր միաձայն որոշման ձևը՝ պատրաստվում է Ռուսաստանի դեմ պատժամիջոցների 10րդ փաթեթը կյանքի կոչել։ Բայց երբ խոսքը վերաբերում է Արևելյան Միջերկրական ծովին, հատկապես Կիպրոսին, ԵՄ-ի կողմից Թուրքիայի դեմ բազմաթիվ դատապարտումներ ու բանաձեւեր ունենք, բայց չունենք կոնկրետ պատժամիջոցներ, ինչպիսիք են առևտրային, տնտեսական կամ նույնիսկ ռազմական պատժամիջոցները, ինչպես հիմա խոսում ենք: Ցավոք, որոշ անդամ պետություններ, ինչպես օրինակ Գերմանիան և Իսպանիան բարձր տեխնոլոգիական զենքերի ստեղծման գործընթացում են: Զենքեր, որոնք կծառայեն Թուրքիայի շահերին, ինչպիսիք են սուզանավերը և այլ տանկերը։ Միգուցե ԵՄ-ն սոցիալական և տնտեսական տերություն է, բայց մենք դեռ չենք կարողացել ունենալ ընդհանուր արտաքին անվտանգության քաղաքականություն, քանի որ մեզ անհրաժեշտ է առաջին հերթին ընդհանուր պաշտպանություն: Ընդհանուր պաշտպանական մեխանիզմ մենք դեռ չունենք, և իմ տեսակետն այն է, որ ռիսկեր կան եւ դրանք իրական են, և եթե չսկսեք մտածել այնպես, որ բովանդակալից ընդհանուր պաշտպանություն և անվտանգություն ստեղծեք, այլ ոչ միայն որոշումներ, ապա մենք չենք կարողանա իրականացնել մեր սոցիալ-տնտեսական, բնապահպանական և այլ նպատակները: Այսպիսով, սա ԵՄ-ի հետ կապված խնդիր է: Կարծում եմ, որ կա առնվազն մեկ խոշոր անդամ երկիր, որ կիսում է այն, ինչ ես ասացի, և դա Ֆրանսիան է, և ես խորապես հավատում եմ, որ մեզ անհրաժեշտ է Ֆրանսիայի առաջատար դերը ԵՄ-ում, եթե մենք պատրաստվում ենք ապահովել ավելի ընդհանուր պաշտպանական անվտանգություն և դրա միջոցով մեր մյուս նպատակները:

-Ինչպե՞ս են այլ երկրների գործողությունները, ինչպիսիք են ԱՄՆ-ը և Մեծ Բրիտանիան, ազդել հակամարտության վրա:

-Շատ լավ, եկեք մեկ առ մեկ դիտարկենք: Նախ՝ ԱՄՆ-ն, եթե նկատի ունեք Կիպրոսը կամ ընդհանրապես այս պահի դրությամբ Կիպրոսի հարցը։ 90-ականներին, յոթանասունականներին, 80-ականներին, մինչև ուշ, միգուցե 90-ականներին մենք ունեինք «սառը պատերազմ», իսկ ԱՄՆ-ի և ՆԱՏՕ-ի համար թիվ մեկ առաջնահերթությունը թշնամին էր՝ Խորհրդային Միությունը։ Այսպիսով, նկատի ունենալով այդ առաջնահերթությունը, ԱՄՆ-ը կընդուներ Թուրքիայի բոլոր, ասենք, խախտումները՝ թշնամուն դիմակայելու առաջնահերթության և Թուրքիային, ինչպես կոչվում է, շատ վստահելի դաշնակից ունենալու պատճառով: Խորհրդային Միության փլուզմամբ և հատկապես վերջին մի քանի տարիներին, ես կասեի՝ վերջին, գուցե հինգ տարիներին, Թուրքիան, հատկապես էրդողանի իշխանության ներքո, քայլեր է անում ՆԱՏՕ-ից հեռվանալու ուղղւությամբ։ Թուրքիան պաշտոնապես մի քայլով ՆԱՏՕ-ի ներսում է, ոչ պաշտոնապես ՆԱՏՕ-ից դուրս, եւ մենք դա տեսել ենք Սիրիայում, Լիբիայում, Քրդստանում, քրդերի հետ. ոչ ոք չգիտի արդյոք Թուրքիան ՆԱՏՕ-ում համահունչ է Արևմուտքի շահերին, հատկապես, որ նրանք գնել են Ս400 համակարգերը: Իսկ Պուտինի հետ մտերիմ ընկերներ են։ ՈՒ այս ամենին զուգահեռ Թուրքիան կանխում է Ֆինլանդիայի և Շվեդիայի անդամակցությունը ՆԱՏՕ-ին։ Ես կասեի, որ Մեծ Բրիտանիան չի խաղացել դրական դերակատարում Կիպրոսի հարցում։ Պատճառը հետեւյալն է ՝ Բրիտանական որոշ ռազմակայաններ կան Կիպրոսում, քանի դեռ հակամարտությունը շարունակվում է առանց վերջնական լուծման, բրիտանական ռազմակայանների շահագործման կանոնը կարող է շարունակվել և եթե մենք վերջնական լուծում ունենանք Կիպրոսում, և գուցե Կիպրոսը կարող է անդամակցել ՆԱՏՕ-ին, ապա Մեծ Բրիտանիան կկանգնի Կիպրոսին այսպես ասած ունենալու խնդրի առաջ՝ օգտագործելով իր աշխարհաքաղաքական դիրքը։ Կրկին, ես չեմ ասում, որ. ԵՄ-ն իր ողջ մասշտաբային դերը խաղացել է դինամիկ, բայց գոնե այն փաստը, որ 2004թ.-ից Կիպրոսի Հանրապետությունն իր ողջ տարածքով, ներառյալ հյուսիսային օկուպացիոն մասը, միացել է ԵՄ-ին, թեև ԵՄ-ի հիմնական՝ օրենքի գերակայությունը չի կարող կիրառվել հյուսիսային հատվածում՝ թուրքական օկուպացիայի պատճառով։ ԵՄ-ին անդամակցելու այս լեգիտիմացման փաստը ճանաչվել է որպես Կիպրոսի Հանրապետության ամենամեծ ձեռքբերումը թուրքական ագրեսիվության դեմ։

-Ադրբեջանը փորձում է կապեր հաստատել այսպես կոչված Հյուսիսային Կիպրոսի հետ, ինչպե՞ս եք գնահատում այս քաղաքականությունը։

-Դե, ես չեմ զարմանում: Երկու երկրներ կան, որոնք շատ սերտ կապեր են ունեցել եւ ունեն Թուրքիայի հետ։ Նրանք փորձում են ոչ պաշտոնական կապեր հաստատել ինքնահռչակ հանրապետության հետ, որը Կիպրոսի հյուսիսային մասն է։ Այս ինքնահռչակ հատվածն իրականում խամաճիկ է, որը ֆինանսական աջակցություն է ստանում Թուրքիայից։ Բայց նրանց շատ պարզ, որ եթե նրանք համարձակվեն որևէ պաշտոնական այց կամ հարաբերություն ունենալ, Կիպրոսի Հանրապետությունը կպատասխանի փոխադարձ կամ ավելի վատ։ Այնուամենայնիվ, մենք բոլորս գիտենք Ադրբեջանի և Թուրքիայի կապերի մասին։ Հատկապես հիմա Էրդողանի ռեժիմի և Լեռնային Ղարաբաղի դեմ պատերազմի ֆոնին։ Թուրքիան եղել է Ադրբեջնաի հիմնական աջակիցը, ոչ միայն ֆինանսական կամ քաղաքական, այլեւ ռազմական առումով: Չեմ կարծում, որ Ադրբեջանը Ղարաբաղում նման հաջողություն կունենար առանց Թուրքիայի։

-Խոսելով Լեռնային Ղարաբաղի մասին, Ձեզ համար Լեռնային Ղարաբաղի և Կիպրոսի հակամարտությունները նման են, թե բոլորովին տարբեր:

-Կան որոշ նմանություններ. Ես կասեի այն, ինչը, կարծում եմ, խնդրի արմատն է: Դա այն փաստն է, որ մենք՝ որպես ժողովուրդ, միլիոնավոր մարդիկ ենք, և Կիպրոսի ժողովուրդը և հույն ժողովուրդը: Տարածքի բնիկ ժողովուրդը լինելու երկար պատմության ընթացքում հույներն են, մնացած բոլորը օկուպանտներ են: Մյուս կարևոր նմանությունը մեր քրիստոնեական ժառանգությունն է։ Քրիստոնեական քաղաքակրթությունը մեր վարքագծի մեջ է: Հարգել այլ մարդկանց, հարգել մարդու իրավունքները, սա մեզ շատ մոտեցնում է միմյանց: Միևնույն ժամանակ, սակայն, մենք բախվում ենք, ես կասեի, որոշների հետ։ Եվ երբեմն այդ ագրեսիվությունը դառնում է շատ բռնի ու դաժան հատկապես մոլեռանդների, իսլամիստների կողմից, որոնք միշտ փնտրում են էքսպանսիոնիզմի ուղիները. Այս առումով շատ նման ենք։ Տարբերությունը հետւեյալն է՝ Լեռնային ղարաբաղը հռչակել է իր անկախությունը և ունի իր ինստիտուտները։ Բայց ամբողջությամբ չի ճանաչվել որպես երկիր։ Այսպիսով, սա առնվազն մի բան է Կիպրոսում, որ մենք չունենք այնպիսի խնդիր, որ Կիպրոսում հյուսիսային հատվածը և թուրքական օկուպացիան նույնիսկ դատվել են ՄԱԿ-ի, միջազգային դատարանների, եվրոպական դատարանների կողմից, որպես Թուրքիայի խամաճիկ և որևէ միջազգային ճանաչում չի ցուցադրել:

-Ինչպե՞ս եք տեսնում Լեռնային Ղարաբաղի և Կիպրոսի հակամարտությունների լուծումը:

-Ես կասեի, գուցե զարմանաք, բայց կարծում եմ, որ երկու դեպքում էլ, դինամիկան, որը կարող է խաղալ ԵՄ-ն, շատ ավելին է, քան այն, ինչ մենք տեսել ենք մինչ այժմ, և ես ձեզ մի երկու օրինակ կբերեմ: Վերցնենք Կիպրոսը։ Բոլորս էլ գիտենք, որ Թուրքական ապրանքների ամենամեծ ներմուծողը ԵՄ-ն է. Եթե ԵՄ-ն պարտադրեր. Թուրքիայի դեմ առևտրային պատժամիջոցները ընդամենը վեց ամսով. կիրառեր, Թուրքիայի առանց այն էլ խնդրահարույց տնտեսությունը կփլուզվեր. Հիմա, վերադառնալով Լեռնային Ղարաբաղի տարածքին, ես կարծում եմ, որ էթնիկ զտումները Լեռնային Ղարաբաղի դեմ և մշակութային էթնիկ զտումները, որոնք մենք տեսել ենք դարերի ընթացքում գոյատևած պատմական կրոնական հուշարձանների դեմ, փաստ է, որին եւս ԵՄ-ն համահունչ չպատասխանեց. Բայց չվարանեց արձագանքել, երբ Ռուսաստանը ներխուժեց Ուկրաինա... Միակ քայլը, որ ի վերջո արեցինք եւ ես գիտեմ, որ սա առավելագույնը չէ, ինչ մենք կարող էինք անել, ԵՄ դիտորդական առաքելություն ուղարկեցինք Հայաստան: Ապագայում հուսով եմ սրա հիման վրա կարող ենք ավելին կառուցել։ Բայց նորից կրկնեմ, ԵՄ-ն կարող է շատ կարևոր դեր խաղալ երկու հակամարտությունում էլ:

Հարցազրույցը՝ Լիլիթ Գասպարյանի