«Բաց թողնելու ժամանակն է. Թուրքիայի քաղաքներում և գյուղերում 1915-ի ուրվականներն են շրջում». The Washington Post-ը՝ Բայդենի կողմից Հայոց ցեղասպանության հավանական ճանաչման մասին

Հեղինակավոր The Washington Post պարբերականի սյունակագիր Դևիդ Իգնատիուսը ծավալուն հոդված է հրապարակել, որում անդրադարձ է կատարվում ԱՄՆ նախագահ Ջո Բայդենի՝ ապրիլի 24-ին Հայոց ցեղասպանության հավանական ճանաչմանը:

Ստորև թարգմանաբար ներկայացնում ենք անդրադարձը.

«Երբ երեք տարի առաջ Վարդան Գրեգորյանին հարցրին, թե ինչ կնշանակի Միացյալ Նահանգների համար 1915 թվականին տեղի ունեցած Հայոց ցեղասպանության ճանաչումը, նա իրեն բնորոշ ձևով ոչ թե հետ, այլ առաջ նայեց:

«Մենք մտադիր ենք մնալ»,- ասաց նա: Բայց ինչի՞ համար: Հենց սա է իմաստը:

Քարնեգի կորպորացիայի և Բրաունի համալսարանի նախկին նախագահ, Նյու Յորքի հանրային գրադարանի «փրկիչ» Գրեգորյանը մահացավ անցած շաբաթ` 87 տարեկանում: Նա չկարողացավ ականատեսը դառնալ այն հուզական պահը, որը, հավանաբար, տեղի կունանա շաբաթ օրը, երբ Ջո Բայդենը կդառնա ԱՄՆ առաջին նախագահը, որը պաշտոնապես կճանաչի Հայոց ցեղասպանության փաստը:

Շաբաթ օրը՝ Ցեղասպանության 1,5 միլիոն զոհերի հիշատակի օրը, Գրեգորյանը, հավանաբար, կտար նույն հարցը, որի մասին նա խոսել էր 2018 թվականի մարտին տված հարցազրույցում, այն է՝ «ո՞րն է մեր պարտքը որպես հայ.... թույլ չտալ, որ ուրիշները (բախվեն) նույն բանին, որին մենք արդեն բախվել ենք: Ինչպե՞ս մենք կարեկցանք ցուցաբերենք նրանց հանդեպ, որոնց հետ այսօր նույնչափ վատ են վերաբերվում, ինչպես մեր նախնիների հետ:

Ամբողջ աշխարհով մեկ սփռված հայերը, անշուշտ, կուրախանան Բայդենի ծրագրած հայտարարությունից: Այսքան տասնամյակների թուրքական ժխտումից հետո նրանք տոնելու են 1915 թվականի սարսափելի իրադարձությունների արդարության և ճշմարտության հաստատումը: Բայց հուսով եմ, որ նրանք նույնպես կմտածեն այն մասին (ինչպես դա կաներ Գրեգորյանը), թե ինչպես այժմ կամուրջներ կառուցել, որպեսզի օգնել Թուրքիային փրկվել իր պատմության սարսափներից:

Շաբաթ օրը պետք է դառնա մի օր, երբ թուրքերը նույնպես կազատագրվեն անցյալից: Ցեղասպանության մերժումը վիրավորել է հայերին, բայց դա վնասել է նաև Թուրքիային: Պատմաբանները վաղուց հաստատել են կատարվածի ճշմարտացիությունը: Այս մասին նույնիսկ ասվում է թուրքագետ Թաներ Աքչամի «Խայտառակ արարք» խորագրով մանրամասն ուսումնասիրության մեջ:

Այս փաստերի հերքումը ծանր բեռ է դարձել Թուրքիայի վզին, կարծես թե երկիրն անցյալը քարշ է տալիս դեպի ապագա: Թուրքիայի շարունակական զայրույթը նույնպես արտահայտվել է Լեռնային Ղարաբաղի համար Հայաստանի դեմ պատերազմում Ադրբեջանին սատարելու հարցում:

Բաց թողնելու ժամանակն է. Անկարայում, Ստամբուլում, և Անատոլիայի ավերակ դարձած քաղաքներում ու գյուղերում 1915 թվականի ուրվականներն են շրջում:

Հորս ընտանիքը եկել էր այդ քաղաքներից մեկից՝ ներկայում Թուրքիայի հյուսիս-արևելքում Խարբերդ կոչվող տեղանքից: Իմ նախապապը հաճախել է այնտեղ գտնվող Եփրատի քոլեջ, որը հիմնադրել են ամերիկացի միսիոներները, իսկ հետո գաղթել է Անգլիա և Միացյալ Նահանգներ, որտեղ նրա դուստրը հանդիպել է պապիկիս, որն այդ նույն քաղաքից Ամերիկա էր եկել 1903 թվականին: Բայց հարազատներ կային, որ մնացին և մասնակից դարձան 1915-ի սարսափելի իրադարձություններին: Տղամարդիկ բաժանվեցին կանանցից և երեխաներից և, չնայած դիմադրությանը, սպանվեցին: Կանանց և երեխաներին անապատով մահվան երթի ուղարկեցին՝ դեպի Սիրիա, որտեղ նրանցից շատերը զոհվեցին:

Գրեգորյանը պատմել էր, որ երբ ինքը դեռ 30-ական թվականներին Իրանի Թավրիզ քաղաքում բնակվող փոքր տղա էր, մարդիկ չէին քննարկում երկու տասնամյակ առաջ տեղի ունեցած ցեղասպանությունը: Իրանը բարեկամական հարաբերություններ ուներ Թուրքիայի հետ, ուստի դրա մասին «չէր խոսվում»: Հայերը խոսում էին պարզապես «մահացածների» և փախստականների մասին, որոնք գաղթել էին Թավրիզ, Բեյրութ, Հալեպ և հարյուրավոր այլ քաղաքներ, որտեղ նրանք նոր կյանք էին ստեղծել:

Անցյալը միշտ մեզ հետ է: Մենք երբեք չենք մոռանում, նույնիսկ երբ փորձում ենք մոռանալ: Բայց Գրեգորյանը մի շարժման մասնիկ էր, որը փորձում էր օգտագործել Ցեղասպանության փորձը ոչ թե դառնություն ու վրեժխնդրություն սնուցելու համար, այլ արտաքին հայացք գցելու և տոնելու այն ոգին, որը թույլ է տվել հայ ժողովրդին գոյատևել և բարգավաճել, և ի վերջո վերականգնել անկախ ժողովրդի կարգավիճակը: Այդ շարժման անունն է «Ավրորա» համաշխարհային մարդասիրական մրցանակ:

Արդարությունը հաճախ մերժվում և ճնշվում է, ինչպես գիտենք ռասիզմի դեմ Միացյալ Նահանգների դարավոր պայքարից: Բայց անցյալի հետ կապված վերջնհաշվարկ պետք է տրվի: Այս շաբաթ մենք նման դեպքի ականատեսը դարձանք Մինեապոլիսի նախկին ոստիկան Դերեկ Շավինի (նա սպանել էր աֆրոամերիկացի Ջորջ Ֆլոյդին) դատավճռի շնորհիվ: Հետևաբար, ես հուսով եմ, մենք անցում կկատարենք դեպի ապագա՝ ուրիշների հետ կիսելով ճշմարտության և արդարության օրհնությունը»: