Հուշարձանները խոսում են. Դասախոսություն նվիրված Հուշարձանների և տեսարժան վայրերի միջազգային օրվան

Հայկական մշակույթի ակունքները գալիս են դեռևս հայկական ցեղային միությունների ու պետական կազմավորումների ժամանակներից:

Դրանք մեզ ծանոթ են ոչ միայն պահպանված առասպելներից և կրոնական հավատալիքներից, այլև պեղումների նյութերից:

Մշակույթի ճյուղերն են լեզուն, գրականությունը, ճարտարապետությունը, քանդակագործությունը, նկարչությունը, երաժշտարվեստն ու պարարվեստը, թատրոնն ու կինոն և այլն:

Պատմական հանգամանքների բերումով հայկական մշակությը ձևավորվել ու զարգացել է ոչ միայն բուն Հայաստանում, այլև Սփյուռքում:Հայաստանում մինչև օրս մնացել են մշակութային ոլոր-տներ, գործիչներ ու օջախներ,որոնք պահպանում ու տարածում են,ինչպես տեղի, այնպես էլ օտարազգի մշակույթի ավանդույթները, թե մեր, այնպես էլ արտերկրում:Խոսենք Հայաստանում նշվող հուշարձանների պահպանման օրվա մասին:

Այսպիսով՝1983 թվականից ապրիլի 18-ը ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ն հռչակել է Հուշարձանների պահպանության միջազգային օր՝ նպատակ ունենալով այդ օրը բազմաթիվ երկրներում կազմակերպվող ամենատարբեր միջոցառումների շնորհիվ էլ ավելի օժանդակել համաշխարհային պատմամշակութային ժառանգության պահպանությանը, նաև, իհարկե, մեծացնել հանրության տեղեկացվածությունը տվյալ երկրում գտնվող պատմամշակութային հուշարձանների մասին:

Հայաստանում ավելի քան 24 հազար պատմամշակութային հուշարձան կա: Ամեն տարի այս օրը Հայաստանում ևս ամենատարաբնույթ միջոցառումներ էին կազմակերպվում, բայց այս տարին բացառություն է թե՛ Հայաստանում, թե՛ ողջ աշխարհում՝ կորոնավիրուսի համավարակի պատճառով: Խոսենք մի շատ հետաքրքիր դասախոսության մասին,որը կազմակերպել էին հայ գրքասեր ու մշակութասեր հասարակության կողմից սիրված օջախում՝ Ազգային գրադարանի Գրատպության թանգարանում:

Այստեղ էին տարբեր սերունդների ներկայացուցիչներ՝ մտավորականներ, արվեստագետներ, պատմաբաններ ու հայ մշակույթը գնահատողներ՝ մասնակցելու Ճարտարապետության և Շինարարության Հայաստանի Ազգային Համալսարանի դասախոս Սոֆի Բալայանի Հուշարձանները խոսում են մեր մասին թեմայով անցկացվող դասախոսությանը:Այս գեղեցիկ, պատմական ու հիշարժան դասախոսության ժամանակ բացման խոսքով հանդես եկավ սիրված մտավորական, հայ գրատպության թանգարանի վարիչ Բալասան Հարությունյանը:

Նա մի քանի խոսքով պատմեց հուշարձանների պահպանության պատմությունն ու դրա խորհուրդն, իսկ ելույթի վերջում ներկայացրեց օրվա բանախոսին:Ելույթ ունենալով օրվա բանախոսը՝ Սոֆի Բալայանը մի քանի խոսքով հակիրճ ներկայացրեց Հայաստանի տարածքում գտնվող հուշարձանները՝նշելով, որ այսօրվա դասախոսությունը նվիրված է հայկական խաչքարերին ու դրանց պատմությանը:

-Յուրաքանչյուր մշակույթ ունի այնպիսի յուրահատուկ տարր, որը բնորոշ չէ ոչ մի այլ մշակույթի և որը դառնում է ազգային մշակույթի խորհրդանիշը,- իր խոսքում նշեց բանախոսը և հավելեց, որ այդպիսի խորհրդանիշը հայկական մշակույթի համար հանդիսանում է խաչքարը, հայկական հուշարձանները, որոնք չկան աշխարհի ոչ մի երկրում:

Ինչպես հաղորդում է ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի պաշտոնական կայքը, գոյություն ունեն ավելի քան 50,000 հայկական խաչքարեր, որոնց քանդակները նման չեն միմիանց և նույնիսկ հնարավոր չէ գտնել երկու միանման խաչքար:Մի քանի խոսքով պատմենք խաչքարերի և հուշարձանների մասին:

Այսպիսով՝ Հուշարձանները մշակութային այն կոթողներն են, որոնք նոր շունչ ու կենդանություն են հաղորդում քաղաքին: Արա Սարգսյան, Երվանդ Քոչար, Արա Հարությունյան, Ղուկաս Չուբարյան, Ֆերնանդո Բոտերո. ահա աշխարհահռչակ քանդակագործների ոչ լրիվ անվանացանկը, ովքեր քանդակագործության անխոս, սակայն միանգամայն արտահայտիչ լեզվով ստեղծել են Երևանը գեղեցկացնող անմահ գործեր: Գործեր, որոնք հազարավոր անտեսանելի թելերով կապված են պատմությանը, ժողովրդի հոգուն, ավանդույթներին:

Նեղ առումով հուշարձանը մարդկանց հիշատակը և իրադարձությունները հավերժացնող արվեստի ստեղծագործություն է (անկախ տիպից, հուշարձանի անհրաժեշտ հատկանիշը շրջապատող տարածությունը գեղարվեստորեն կազմակերպելն է)։ Տարբեր ազգեր մարդկությանը նվիրել են բառեր, որոնք չեն թարգմանվում քանի որ հասկանալի են ինքնինև տկարագրում են տվյալ ազգի կենսագրությունը:

Հայ ժողովրդի կողմից քաղաքակիրթ աշխարհին նվիրած այդ օրինակ բառերից է խաչքարը: Վաղ քրիստոնեական շրջանում լայն տարածում գտավ խաչը, այն պատրաստում էին փայտից և տեղադրում ճանապարհների, դամբարանների վրա: Հետագայում այն պահպանելու համար փայտին փոխարինեցին քարով:

Սկզբում եղել են հավասար և թևավոր խաչքարեր (նկարներ ցույց տալ):

5-րդ դարից սկսած հայ վարպետները հստակ պատկերների մեջ մտցրեցին գեղարվեստական նոր տարրեր:

Կատարելիության է հասել 8-9 դդ.: 9րդ կեսին արանձնանում է Բագրատունյաց թագավորության շրջանը: Հայաստանի կյանքում նշանավորվեցքաղաքական, տնտեսական և մշակութային բուռն վերելք:Խաչքաչի արվեստը ևս ծաղկում ապրեց, որի փայլուն ապացույցները պհպանվել են երկրի համարյա բոլոր նահանգներում: Ներքին Թալին, Նորատուս, Մարտիրոս գյուղ, Հաղբատավանք:11-13դդ.հայկական մշակույթի համար Արծաթե դար է կոչվում, ընդգրկելով Կիլիկյան հայկական թագավորության հովանու ներքո: Այդ շրջանում խաչքարի արարիչները կոչվում էին «ՎԱՐՊԵՏ>>, «ՔԱՐԳՈՐԾ», «ՆԿԱՐՈՂ», «ԳԾՈՂ», «ՀՈՐԻՆՈՂ»:

Արծաթե դարի խաչքարի մղումն էր հասնելու կատարելության : Այդպիսինն են՝ Տուտեորդու խաչքարը Սանահինում, Մարց «Խաչելիություն», Պողոսի խաչքարերը Գոշավանքում, Մոմիկը Նորավանքում: (նկարներ ցույց տալ):15-18րդ լավագույն խաչքարերի օրինակներ են Սյունիքում, Արցախում, Արարատյան նահանգում, Եղվարդում և իհարկե Հին Ջուղայում: (նկարներ ցույց տալ):Ականատեսների վկյությամբ հայկական միջնադարյան այս քաղաքի գերեզմանոցում կնգնած են եղել շուրջ 2 տասնյակ հազար խաչքարեր: Այստեղ քարգործ վարպետի նյութը շականակագույն, հեշտ մշակվող տուֆն է եղել:

Կան խաչքարեր որոնք տեղափոխվել են և մինչ օրս գտնվում են Էջմիածնում: Հուշարձանները Ջուղայի փառավոր անցյալի լուռ ու մունջ, խոսուն վկաներն են։ Ժամանակի և պատմական անցյալի բերումով Ջուղա քաղաքից այժմ շատ քիչ բան է մնացել։

Քաղաքի ավերակների զգալի մասը ժամանակի ընթացքում քայքայվելուց զատ, դեռևս 18 դ. սկսած ոչնչացվել է գանձախույզների որոնումներից, ինչպես նաև քաղաքամերձ լեռների փլուզումներից։ Ջուղայի խաչքարերի Վերջին բնաջնջման դեպքը եղել է 2005-2006 թվականներին, երբ ոչնչացվել է Ջուղա քաղաքի հայկական գերեզմանոցը իր հազարավոր խաչքարերի հետ։ Այնտեղ գտնվող խաչքարները ջարդված են եղել ծանր շինարարական տեխնիկայի օգնությամբ, իսկ գերեզմանոցի ազատված տարածքը վերածվել է հրաձգարանի: (նկարներ ցույց տալ):

Խաչքարը ծնունդ առնելով հայոց վաղքրստոնեական մշակութային մթնոլորտում, դարերի ընթացքում զարգացավ, կատարելագործվեց դարձավ գեղեցիկ արվեստի ամենաշքեղ բնագավառներից մեկը: Եվ լինելով բացառապես հայկական ազգային երևույթ, այն նշանավորվեց կոթողներով, որոնք անզուգական են իրենց տեսակի մեջ և հարստացնում են համաշխաևհային գեղարվեստակն մշակույթի գանձարանը: Ուստի սովորենք, ճանաչենք և արժանի ժառանգորդ լինենք:Ներկայացնելով դրանց մասին նա շատ գեղեցիկ ու պատմական էքսկուրս անցկացրեց, բոլորին տեղափոխելով անհիշելի ու շատ գեղեցիկ ժամանակներ,որի ընթացքում տարբեր վարպետների կողմից կերտվել էին հայկական խաչքարերը: Խոսելով համաշխարհային ու հայկական արվեստի մասին նա նշեց, որ հայ մշակույթի հայելին ու զարդն է հանդիսանում խաչքարն, որի անվանումը չունի համապատասխան ու համարժեք թարգմանություն ու ստուգաբանություն: Նա նշեց, որ դասախոսության նյութը գրելիս,օգտվել է պատմաբան, մատենագետ, հայագետ, նախիջևանագետ, լրագրող, մշակութաբան, Հայաստանի Հանրապետության մշակույթի վաստակավոր գործիչ , Գրական փաստագրության միջազգային ակադեմիայի ակադեմիկոս Արգամ Այվազյանի,«Ջուղա», Երևան, «Սովետական գրող» 1984թ. «Խաչքարեր» հավաքածու աշխատություններից:Այս գեղեցիկ միջոցառման ընթացքում տեղի ունեցավ գեղեցիկ քննարկում,որի ընթացքում օրվա բանախոսը պատասխանեց ներկաների հուզող հարցերին: Դասախոսության վերջում նա իր երախտիքի խոսքերն ուղղեց կազմակերպիչներին, ի դեմս՝ Բալասան Հարությունյանի:

Գարիկ Ավետիսյան

Լուսանկարները՝ Ազգային գրադարանի ֆեյսբուքյան էջի, Սոֆի Բալայանի և Սիրարփի Կարապետյանի