Հակակոռուպցիոն դատարանի դատավորների համար բարձր աշխատավարձ սահմանելով՝ խախտում են դատավորի կարգավիճակի միասնականության սահմանադրական սկզբունքը. Սիրանուշ Սահակյան

Tert.am-ը «Իրավական ուղի» հասարակական կազմակերպության համահիմնադիր Սիրանուշ Սահակյանի հետ զրուցել է հակակոռուպցիոն դատարանի ստեղծման մասին: Սիրանուշ Սահակյանն ասում է, որ հակակոռուպցիոն դատարանների գոյությունն ավելի շուտ բացառություն է, քան կոռուպցիայի դեմ պայքարի ընդունելի եղանակ։ Ըստ նրա՝ այդպիսի դատարան ստեղծելու համար անհրաժեշտ են օբյեկտիվ նախադրյալներ, արդարացնող հիմնավորներ, իսկ հակակոռուպցիոն դատարանի ստեղծման գաղափարն ապացույցների վրա հիմնված քաղաքականության (evidence based policy) ծնունդ չէ։

- Հակակոռուպցիոն դատարանի ձևավորման նախագիծը դրվել է հանրային քննարկման։ Արդարադատության նախարարությունն առաջարկում է մինչև 2021 թվականի հունվարը ստեղծել մասնագիտացված հակակոռուպցիոն դատարան՝ առնվազն 25 դատավորի թվակազմով, որոնցից 20-ը կքննեն կոռուպցիոն հանցագործությունների վերաբերյալ գործերը, իսկ 5-ը՝ «Ապօրինի ծագում ունեցող գույքի բռնագանձման մասին» օրենքի հիման վրա ներկայացված դիմումներից և հայցապահանջներից բխող գործերը։ Ձեր կարծիքով նման դատարան ստեղծելու անհարժեշտություն կա՞:

- Նշեմ, որ հակակոռուպցիոն դատարանների գոյությունն ավելի շուտ բացառություն է, քան կոռուպցիայի դեմ պայքարի ընդունելի եղանակ։ Այն գործարկված է շուրջ 20 երկրներում, որոնց ճնշող մեծամասնությունը զարգացման դեռևս ցածր փուլում գտնվող և կայացած ժողովրդավարություններ չունեցող երկրներ են (Աֆղանստան, Պակիստան, Քենիա, Բուրունդի, Բոթսվանա, Սենեգալ, Տանզանիա)։ Եվրոպական երկրներից նման դատարաններ ունեն Խորվաթիան, Ուկրաինան, Սերբիան, Սլովակիան, Բուլղարիան, որոնց ցուցանիշները կոռուպցիայի դեմ պայքարում առանձնապես ոգևորող չեն։ Ավելին, կոռուպցիայի ընկալման համաթվի լավագույն ցուցանիշներ ունեցող երկրներում չեն գործում հակակոռուպցիոն դատարաններ, անգամ չկա դատավորների հատուկ մասնագիտացվածություն։ Այս առումով կոռուպցիայի դեմ պայքարի արդյունավետությունն առհասարակ կախված չէ հակակոռուպցիոն դատարանների գոյությունից։

Մյուս կողմից, արդեն իսկ գոյություն ունեցող դատարանների փորձը վկայում է, որ քաղաքական, իրավական և ինստիտուցիոնալ միջավայրով պայմանավորված այդ դատարանները շատ կարճ ժամանակահատվածում հայտնվել են քաղաքական ազդեցությունների գոտիներում։ Այսինքն՝ ես առնվազն չեմ տեսնում այդ դատարանների ստեղծման հիմնավորումը միջազգային լավագույն փորձի համատեքստում։ Ինչ վերաբերում է հայաստանյան իրավիճակից բխող անհրաժեշտությանը, ապա դրա հիմնավորումները պետք է ներկայացնեին գաղափարի հեղինակները՝ մատնանշելով այն օբյեկտիվ նախադրյալները, որոնք «արդարացնում» են նոր դատարանի ստեղծումը և դրանով պայմանավորված հսկայական միջոցների ծախսումը։ Նման հիմնավորումներ չկան և հակակոռուպցիոն դատարանի ստեղծման գաղափարն ապացույցների վրա հիմնված քաղաքականության (evidence based policy) ծնունդ չէ։

- Հակակոռուպցիոն դատարանի դատավորների ընտրության չափանիշների և բարձր աշխատավարձերի հետ կապված իրավապաշտպանները հնչեցնում են մի շարք մտահոգություններ: Դատավորների թեկնածուների բարեվարքության ստուգումն իրականացնելու է Կոռուպցիայի կանխարգելման հանձնաժողովը: Այս հարցերի վերաբերյալ ի՞նչ կարծիք ունեք:

- Նախագծով առաջարկվող լուծումները խախտում են դատավորի կարգավիճակի միասնականության սահմանադրական սկզբունքը։ Նույն ատյանի դատավորների աշխատավարձերի տարբերություններն իրենց բնույթով խտրական են։ Կարծում եմ՝ որևէ ողջամիտ հիմնավորում չկա, թե ինչու կյանքի կամ առողջության դեմ (օրինակ՝ սպանություն, մարդու շահագործում) կամ հասարակական անվտանգության դեմ (օրինակ՝ ահաբեկչություն) հանցագործություններ քննող դատավորը պետք է ավելի քիչ վարձատրվի, քան արհեստականորեն կոռուպցիոն հանցագործություն որակված «հայտարարագիր չներկայացնելը» պարզունակ գործ քննող դատավորը։

Ինչ վերաբերում է ընտրության չափանիշներին, ապա առաջարկվող լուծումները ոչ թե խստացնում են առհասարակ դատավորներին ներկայացվող պահանջները, ինչն ընդունելի է և կարող է նպաստել արդարադատության որակի բարձրացմանը, այլ իրականում շրջանցում են դատավորների նշանակման բարդ ընթացակարգերը։ Այդ նպատակով սահմանափակում են սահմանադրական մարմնի՝ Բարձրագույն դատական խորհրդի լիազորությունները և վերջինիս համար կաշկանդող, պարտադրող են դարձնում Սահմանադրությամբ չնախատեսված մասնավոր անձանց, այսպես կոչված՝ փորձագետների կարծիքները։ Հասկանալի է, որ փորձագետների կարծիքների վրա առնվազն ազդելու են վերջիններիս նշանակող և նրանց գործունեությունը ֆինանսավորող կառույցների և անձանց տեսակետները։

Պետք է նշեմ, որ դատավորների նշանակման ընթացակարգի միասնականության խախտումները հետագայում վտանգելու են այդ դատավորների կողմից կայացված դատական ակտերը։ Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանն արդեն իսկ քննել է գործեր, որոնցով հաստատել է, որ դատավորների նշանակման ընթացակարգային շեղումներն ու խախտումները այդ դատարանին դարձնում է «օրենքով չնախատեսված» կամ «ոչ իրավասու»՝ խախտելով արդար դատաքննության իրավունքը։

Ինչ վերաբերում է դատավորների թեկնածուների բարեվարքության ստուգմանը դատական իշխանությանը չպատկանող մարմինների կողմից, ապա դրա լեգիտիմության համար պետք է նախ և առաջ ապահովվի այդ կառույցի ինստիտուցիոնալ և ֆունկցիոնալ անկախությունը, ինչպես նաև ապաքաղաքականացվածությունը։ Չմոռանանք, որ քաղաքական ազդեցություններից զերծ լինելը դատական իշխանության և իր առանձին մարմինների «արտոնությունն» է։ Եվ այն դեպքում, երբ բարեվարքության ստուգումը վստահվում է ոչ թե դատական իշխանությանը, այլ բացառապես քաղաքական գործընթացներով նշանակված մարմնին, ապա առկա են դատական իշխանության նկատմամբ առնվազն միջնորդավորված քաղաքական ազդեցությունների իրական ռիսկեր։ Կոռուպցիայի կանխարգելման հանձնաժողովի վրա քաղաքական ազդեցությունների մասին նաև բարձրաձայնել է ԳՐԵԿՈ-ն (պարագրաֆ 86):

- Արդյո՞ք կա վտանգ, որ հակակոռուպցիոն դատարանը դառնալու է քաղաքական գործիք:

- Պատասխանս կլինի մի փոքր հռետորական։ Ամեն ինչ հնարավոր է և ոչինչ բացառված չէ։