Ցեղասպանության, հայրենիք-սփյուռք հարաբերությունների ուսումնասիրության ոլորտներում գործունեություն ծավալող Զորյան ինստիտուտը Հայաստանում

2020 թվականը Զորյան ինստիտուտի պատմության մեջ այսուհետ հիշվելու է որպես շրջադարձային եւ բացառիկ տարեթիվ, քանզի շուրջ չորս տասնամյակ հայրենանվեր գործունեություն ծավալող մեծահամբավ գիտական այս կենտրոնն իր դռներն է բացում հայրենիքում: Զորյան ինստիտուտը հիմնադրվել է 1982 թվականին ԱՄՆ-ի Մասաչուսեթս նահանգի Բոստոն քաղաքում եւ 1984 թվականին՝ Կանադայի Օնտարիո նահանգի Տորոնտո քաղաքում: Զորյան ինստիտուտը ստեղծվել է ազգի պատմությունն աշխարհին անաչառ ներկայացնելու, ինքնության պահպանման, ժամանակակից մարտահրավերներին համարժեք արձագանքելու եւ որպես ազգ ապագայի տեսլական ունենալու նպատակով:

Զորյան ինստիտուտը հիմնադրման օրվանից ի վեր ունի քննադատական մտածողության եւ անկողմնակալ ու համապարփակ գիտական ուսումնասիրությունների հետազոտական կենտրոն լինելու առաքելություն: Զորյան ինստիտուտը գործունեություն է ծավալում հիմնականում մարդու իրավունքների եւ ցեղասպանության ուսումնասիրության, սփյուռքագիտության եւ հայրենիք-սփյուռք հարաբերությունների ուսումնասիրության ոլորտներում: Արժանահիշատակ է այն փաստը, որ Զորյան ինստիտուտում վերոբերյալ գիտական ուղղություններով հետազոտությունները կատարվում են միջգիտակարգային եւ համեմատական հիմունքներով՝ ներառելով այլ ազգերի եւ էթնիկ խմբերի խնդիրները եւս: Գործունեության առանցքում ունենալով հայկական հիմնախնդիրների վերաբերյալ իրազեկվածության բարձրացման գաղափարը առհասարակ եւ մասնավորապես գիտնականների ու քաղաքականություն մշակողների շրջանում` Զորյան ինստիտուտի պատասխանատուները նախապատվություն են տալիս համեմատական ուսումնասիրություններին` համամարդկային տեսանկյունից:

Անցած 38 տարիների ընթացքում Զորյան ինստիտուտը կազմակերպել եւ իրականացրել է հարյուրավոր դասախոսություններ եւ սեմինարներ, ավելի քան 20 միջազգային գիտաժողով եւ 7 սիմպոզիում Եվրոպայում, Հյուսիսային եւ Հարավային Ամերիկայում, Հայաստանում եւ այլուր, 9 լեզվով 50-ից ավելի հրատարակություն՝ հիմնված արխիվային բնօրինակ հետազոտությունների վրա, հրատարակել է ավելի քան 500 մասնագիտական եզրակացության ենթարկված գիտահետազոտական աշխատանք: Նշվածն ամբողջացնում են հրատարակվող երկու միջազգային պարբերականները՝ «Սփյուռք. անդրազգային հետազոտությունների հանդեսը» եւ «Ցեղասպանագիտության միջազգային հանդեսը», ինչպես նաեւ Հայոց ցեղասպանության վերաբերյալ բացառիկ արխիվը, որն ընդգրկում է 800 վերապրողի բանավոր պատմության տեսաձայնագրություններ:

2002 թվականից ի վեր Զորյան ինստիտուտի մի բաժին, որը հայտնի է «Ցեղասպանության եւ մարդու իրավունքների ուսումնասիրության միջազգային ինստիտուտ» անվամբ, իրականացնում է Ցեղասպանության եւ մարդու իրավունքների ուսումնասիրության համալսարանական ծրագիր՝ Տորոնտոյի համալսարանի հետ համագործակցությամբ: Ինստիտուտի կազմակերպած դասընթացներին մինչ այժմ մասնակցել է 400-ից ավելի ուսանող աշխարհի 40 երկրից: Համալսարանական այս ծրագրին ամեն տարի մասնակցում են ուսանողներ նաեւ Թուրքիայից: Սա սեմինարի ձեւաչափով անցկացվող հետբուհական մակարդակի ծրագիր է, որտեղ դասախոսում են ոլորտի լավագույն մասնագետները: Դասընթացի ժամանակ ուսանողները կարդում են հատուկ ընտրված գրականություն մարդու իրավունքների, ցեղասպանության տեսության, Հայոց ցեղասպանության եւ աշխարհում տեղի ունեցած մյուս ցեղասպանությունների վերաբերյալ՝ Հայոց ցեղասպանությունն ընդունելով որպես օրինակ: 18 տարվա ընթացքում Զորյան ինստիտուտը կրթաթոշակ է տրամադրել 46 ուսանողի Հայաստանից: Հատկանշական է, որ այս դասընթացի արդյունքում թուրք ուսանողների գերակշիռ մեծամասնությունը, ծանոթանալով իրական պատմական փաստերին, ընդունեց Հայոց ցեղասպանության փաստը:

Թեեւ Զորյան ինստիտուտը Հայաստանում պաշտոնապես իր մասնաճյուղը բացում է միայն այսօր, սակայն լայնածավալ աշխատանքներ հայրենիքում իրականացնում է Հայաստանի անկախացումից ի վեր: Միայն 2018 թվականին Զորյան ինստիտուտի ջանքերով հայրենիքում կազմակերպվել է երկու մեծ միջոցառում: 2018 թվականի հոկտեմբերի 5-ին Հայաստանի ամերիկյան համալսարանի հետ համագործակցությամբ Զորյան ինստիտուտը կազմակերպել է անցումային արդարադատությանը նվիրված միջազգային սիմպոզիում: Զորյան ինստիտուտը ակտիվ մասնակցություն է ցուցաբերել նաեւ 2018 թվականի դեկտեմբերի 9-11-ը Երեւանում տեղի ունեցած «Ընդդեմ ցեղասպանության հանցագործության» երրորդ գլոբալ ֆորումին: 2019 թվականը եւս հագեցած էր հայրենիքում իրականացրած աշխատանքների առումով: Նոյեմբերի 13-ին տեղի ունեցավ Զորյան ինստիտուտի եւ Հայաստանի ամերիկյան համալսարանի՝ «Բանավոր պատմության կենտրոնի» պաշտոնական բացման արարողությունը՝ ՀԱՀ-ՀԲԸՄ Փափազյան գրադարանում: Զորյան ինստիտուտն այս կենտրոնին է հանձնել իր՝ Հայոց ցեղասպանության վերաբերյալ բանավոր պատմության հայտնի արխիվի պատճենները՝ ՀԱՀ-ի հետ կնքած պայմանագրի համաձայն: Արխիվը ներկայացնում է 800 վերապրողի բանավոր պատմություն տեսաձայնագրությամբ՝ ընդհանուր երեք հազար ժամ տեւողությամբ: Համալսարանի ուսանողները կիրականացնեն «Բանավոր պատմության կենտրոնի» արխիվային տեսաձայնագրությունների վերտառությունը, իսկ Ամերիկայի Զրոյան ինստիտուտի աշխատակիցները կապահովեն դրանց անգլերեն թարգմանությունը՝ ոչ հայախոս հետազոտողներին հասանելի դարձնելու համար: Այս բացառիկ հավաքածուն արժեքավոր նշանակություն ունի ուսանողների, հետազոտողների, կինոգործիչների եւ հատկապես գիտնականների համար:

2019 թվականի նոյեմբերի 14-15-ին Զորյան ինստիտուտը, Հայաստանի ամերիկյան համալսարանը եւ «Գալուստ Կիւլպէնկեան» հիմնադրամը կազմակերպեցին «Հայաստանի վերափոխումը` համեմատական համատեքստում. ժողովրդավարացման վերամեկնա՞րկ» թեմայով գիտաժողովը՝ նվիրված 2018թ. Հայաստանում տեղի ունեցած թավշյա հեղափոխությանը, դրա արդյունքներին եւ սպասելիքներին: Գիտաժողովը համախմբել էր 22 միջազգային գիտնականների եւ մասնագետների, ովքեր մասնակցեցին հինգ տարբեր պանելային քննարկումների՝ վերլուծելով 2018թ. հայաստանյան թավշյա հեղափոխության տարբեր ասպեկտները ու դրա հետեւանքները:

Զորյան ինստիտուտը հիմնադրման օրվանից ի վեր մշտապես փորձել է իր ավանդն ու նպաստը ներդնել հայրենիքի զարգացման գործում: Այսօր արդեն Հայաստանում բացելով իր պաշտոնական ներկայացուցչությունը՝ Զորյան ինստիտուտը մտադիր է դարձնել այն մտքի եւ վերլուծության ակտիվ կենտրոն:

https://zoryaninstitute.org/ Զորյան ինստիտուտի պաշտոնական կայքէջը https://www.genocidestudies.org/ghrup Ցեղասպանագիտության եւ մարդու իրավունքների համալսարանական ծրագրի պաշտոնական կայքէջը