Harvard Magazine-ը՝ 13-րդ դարասկզբի Կարապետի Ավետարանի մասին. «Հայկական ստեղծագործությունը, մշակույթը և գոյատևումը»

Harvard Magazine անկախ հրատարակչությունը հրապարակել է «Հայկական ստեղծագործությունը, մշակույթը եւ գոյատեւումը» հոդվածը, որտեղ մանրամասն պատմում է Ամերիկայի հայկական թանգարանի եւ նրա ցուցանմուշների մասին, որոնք արտացոլում են հայ ժողովրդի պատմությունը, ներառյալ հնագույն ժամանակները, միջնադարը, Հայոց ցեղասպանությունը եւ Խորհրդային ժամանակաշրջանը։

«1207 թվականին Կիլիկիայի Հայոց թագավորությունում մի տարեց մատենագիր ավարտին հասցրեց Կարապետի Ավետարանի աշխատությունը։ 11 տարվա քրտնաջան աշխատանքից գրեթե կուրացած՝ նա ավարտին հասցրեց այծի կաշվից 250 էջերի վրա թանաքով գրությունը․․․այժմյան Թուրքիայի հարավում գտնվող վանքում եւ հանձնեց քահանայի: Հաջորդ 700 տարիների ընթացքում ձեռագիրը ժառանգել է քահանաների ընտանիքը եւ ծառայել որպես սուրբ առարկա, հայտնում է Ամերիկայի հայկական թանգարանը Ուոթերթաունում՝ Մասաչուսեթս նահանգում, որտեղ այժմ ցուցադրվում է գիրքը: Եթե ​​մարդը հիվանդանում էր, ապա բժշկվելու համար ընտանիքից խնդրում էր «գրքի օրհնությունը»։ Աղոթողը պետք է մի կտոր հաց կամ կտոր քսեր Ավետարանին»,-ասվում է թանգարանի հուշատախտակում։

«Եթե հիվանդն ուտում էր հացը կամ կտորը քսում էր մարմնին, ապա համարում էին, որ նա բուժվել է»,-գրում է հոդվածի հեղինակ Նել Փորթեր Բրաունը։

Սա թանգարանի ամենահին գիրքն է, ասում է գործադիր տնօրեն Ջեյսոն Սոխիկյանը, եւ այն վերապրել է տարիների ընթացքում թուրք զավթիչների կողմից այլ տեքստերի, արվեստի առարկաների, մշակութային օբյեկտների եւ գյուղերի թալանն ու ոչնչացումը: Թանգարանի ավելի քան 25 000 իրերի հավաքածուն լույս է սփռում հայոց պատմության եւ մշակույթի շուրջ 3000 տարվա վրա՝ սկսած քրիստոնեության առաջին օրերից (հայերն առաջինն են ընդունել քրիստոնեությունը որպես պետական ​​կրոն) մինչեւ ժամանակակից համաշխարհային սփյուռքը: Այն ներառում է 5000 հնագույն եւ միջնադարյան մետաղադրամներ, նախաքրիստոնեական շրջանի կերամիկա եւ մետաղագործություն, ինչպես նաեւ պատարագի ձեռագրեր եւ առարկաներ, գորգեր, ժանյակներ, ասեղնագործություններ եւ Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ իրագործված ցեղասպանության արտեֆակտներ: Ավելի թարմ են Յուսուֆ Քարշի հայտնի դիմանկարների շարքը, խորհրդային ժամանակաշրջանի ընդհատակյա գործերը, եւ, ինչը զարմանալի է, յուղաներկով մի քանի նկարներ, որոնք պատկանում են ամերիկացի պաթոլոգանատոմ եւ էվթանազիայի իրավունքի ջատագով Ջեք Գեւորգյանին, ում մայրը փրկվել է ցեղասպանությունից։

«Մեր հավաքածուի եւ ցուցահանդեսի առարկաներից շատերը պատմության մասունքներ են»,-ասում է Սոխիկյանը։ «Հայերը հազարամյակներ շարունակ բնակվել են այս հողերում, եւ մեր մշակութային ժառանգությունը հատկապես վերջին դարերում հայտնվել է սպառնալիքի տակ: Մեր թանգարանը եզակի է նրանով, որ այն պահպանում եւ ցուցադրում է այս մասունքներից շատերը, որոնք պատմում են Հայկական լեռնաշխարհ կոչվող տարածքում հազարամյակներ շարունակ հայերի տոկունության, ստեղծագործության, մշակույթի եւ գոյատեւման մասին:

Բացի գիտական ​​արժեքից՝ թանգարանը մեծ տպավորություն է թողնում այցելուների վրա՝ անկախ նրանից, թե որքանով են նրանք ծանոթ հայկական մշակույթին եւ պատմությանը։ Սա վկայում է ոչ միայն հին աշխարհի բազմաշերտության, այլեւ ժողովուրդների՝ գոյատեւելու եւ բարգավաճելու ամուր ցանկության մասին՝ չնայած պատմական ցեղասպանությանը եւ ոչնչացման այլ ձեւերին։ Այս ժառանգության տարրերը գտնելու եւ պահպանելու տեղական ջանքերը սկսվել են 1971 թվականին, երբ ամերիկահայերի ոչ մեծ մի խումբ առաջին անգամ հավաքեց նվիրաբերված իրեր Մասաչուսեթս նահանգի Բելմոնտ քաղաքի առաջին հայկական եկեղեցու նկուղում»,-գրում է Նել Փորթեր Բրաունը:

Նահանգը երկար տարիներ համարվել է տուն երկրում երկրորդ ամենամեծ բնակչությամբ ամերիկահայերի համար․ շուրջ 30 000 հայեր ապրում են հիմնականում Բոսթոնում, Վուսթերում եւ Ուոթերթաունում: Լոս Անջելեսում ապրում է 205 000 հայազգի (այդ թվում՝ Շերիլին Սարգսյանը, որը ավելի հայտնի է որպես Շեր, եւ Քարդաշյանների կլանը), սակայն այստեղ թանգարան չկա։ Ուոթերթաունի թանգարանի հիմնադիրները գնել են նախկին բանկի շենքը, որը կառուցվել է Քեմբրիջում The Architects' Collaborative-ից Բեն Թոմփսոնի նախագծով, արժեքավոր ցուցանմուշներ պահվել են առկա պահոցներում եւ սկսել են ցուցահանդեսներ բացել հանրության համար 1991 թվականին՝ նույն տարում, երբ Հայաստանը հռչակեց անկախությունը Խորհրդային Միությունից, նշում է հոդվածի հեղինակը։

«Ամենահուզիչ օբյեկտներից թվում է 1915-1916 թվականներին Հայոց ցեղասպանության զոհերի հիշատակին նվիրված ցուցահանդեսը: Այդ շրջանում բազմազգ Օսմանյան կայսրությունում ապրող հայերը ենթարկվել են ձերբակալությունների եւ տեղահանությունների, ինչպես նաեւ զանգվածային սպանությունների, սովի եւ համակարգված բնաջնջման։ Շատերը ստիպված են եղել ոտքով գնալ դեպի անապատներ, նրանք մահացել են ճանապարհներին։ Անցած տարի ԱՄՆ նախագահ Ջո Բայդենը վերջապես հրապարակայնորեն իրադարձությունները ճանաչեց որպես ցեղասպանություն։ «Հայոց ցեղասպանության արդյունքը եղավ համաշխարհային սփյուռքը, եւ այդ սերնդի վերապրած ներկայացուցիչները շարունակեցին բարգավաճել»,-ասում է Սոխիկյանը:

Ցուցանմուշները պատմում են մարդկային զոհերի մասին։

«Սա այն հագուստն է, որը կրել է 1915 թվականի ցեղասպանության զոհ դարձած երեխան»,-թանգարան այցելության ժամանակ ասել է Սոխիկյանը։ «Իսկ XVIII դարի այս Աստվածաշունչը հայտնաբերվել է սիրիական Դեր Զոր անապատում, որտեղ մահացել են տեղահանվածները։ Կան նաեւ մարդկային ոսկորների բեկորներ, մետաղյա վզնոց, որն օգտագործվում էր որպես խոշտանգման գործիք, ձեռագիր նամակներ եւ փրկվածների կողմից ստեղծված ժողովրդական ստեղծագործություններ:

Ըստ genocideeducation.org նախագծի տվյալների՝ Մասաչուսեթսում հայերի առաջին ալիքը սկսվել է Անատոլիայի ողջ տարածքում ամերիկյան բողոքական միսիոներական դպրոցների տարածմամբ, սակայն հետագայում տնտեսական պայմանների վատթարացումը, բռնությունը եւ օսմանյան բանակում հարկադիր զորակոչը հանգեցրել են երկրորդ ալիքի 1890-ականներին։ «Ամենակարեւոր կետը Ուոթերթաունն էր, որտեղ 1896 թվականին բացվեց Hood Rubber-ի նոր գործարանը: 1890-ականների ջարդերից հետո հայերի արտահոսքին զուգահեռ ուղիղ գիծ առաջացավ հայկական գավառների եւ արեւելյան Ուոթերթաունի միջեւ»։

Հազարավոր այլ հայեր են ժամանել այստեղ՝ փրկվելու 1915 թվականի ցեղասպանությունից, ուստի 1930 թվականին Ուոթերթաունում ապրում էր ավելի քան 3500 հայ, որը կազմում է բնակչության գրեթե 10 տոկոսը: Համայնքն այսօր էլ բարգավաճում է եկեղեցիներով, մթերային խանութներով, մշակութային կենտրոնով եւ դպրոցով:

Թանգարանին են պատկանում հարյուրավոր ձեռագործ գորգեր, որոնցից մի քանիսը ցուցադրված են ավանդական հագուստի եւ ձեռագործ աշխատանքների հետ մեկտեղ: Այցելուները կարող են տեսնել թավշյա հարսանյաց զգեստ՝ ոսկե ժանյակավոր զարդանախշերով եւ հյուսված գոտիով, որոնք բնորոշ են Էրզրումի կանացի հագուստին՝ երբեմնի ծաղկուն հայկական քաղաք, որն այժմ գտնվում է Թուրքիայի Արեւելյան Անատոլիայում: Ներկայացված են նաեւ Մարաշի ասեղնագործ գործվածքներ, սպիտակ ժանյակ, պատարագային հագուստ եւ այնպիսի իրեր, ինչպիսին է 1813 թվականի Հմայիլը, պատկերազարդ մագաղաթ՝ աղոթքներով եւ մեջբերումներով, երաժշտական ​​գործիքներ: Դրանց թվում է հայկական դուդուկը՝ հին փողային գործիք՝ պատրաստված ծիրանի ծառից։ Հին թագավորությունների այս հարուստ անցյալն ու ներկան ներկայացնելու նպատակով թանգարանը սովորաբար անցկացնում է արվեստի դասեր եւ տարվա ընթացքում անհատական ​​միջոցառումներ՝ հայկական խոհանոց, երաժշտություն, պար եւ գիտական զրույցներ։ Այժմ ծրագրեր են նախատեսվում 2022 թվականի համար, նշում է հոդվածի հեղինակը։

Այս ձմռանը թանգարանը կավելացնի մուլտիմեդիոն ցուցադրություն, որի հիմք կդառնա վերջերս ձեռք բերված հայկական խաչքարը։ Այս ցուցանմուշը ներկայացնում է Հայաստանի համար եզակի միջնադարյան արվեստի ձեւ, որը քանդակվել է 2018 թվականին քանդակագործ Բոգդան Հովհաննիսյանի կողմից Սմիթսոնյան ինստիտուտի բանահյուսության փառատոնի համար: «Սա է կապը ժամանակակից արվեստագետի եւ ավանդույթի միջեւ։ Եթե ​​հիմա գնաք Հայաստան, կտեսնեք, թե ինչպես են նկարիչները քանդակում այս խաչերը իրենց արհեստանոցներում»,-ասում է Սոխիկյանը։ Եվ այս ամենը՝ հուշարձաններ, մասունքներ, արվեստ, այժմ ակտիվորեն ոչնչացվում են Թուրքիայի եւ Ադրբեջանի կողմից։

Խաչքարը, ինչպես եւ Կարապետի Ավետարանը, ջանասիրաբար ստեղծվել է 13-րդ դարում, այն կոչված է պահպանելու մշակույթի պատմությունը եւ տեղահանված, ցրված ժողովրդի հավաքական փորձը։ Չնայած ձեռագիրը բռնագրավվել է իշխանությունների կողմից, երբ ցեղասպանության ժամանակ սպանվել են Տեր-Կարապետյանների մեծ ընտանիքի ավագ անդամները, որոնք Սուրբ Գիրքը պահել են 39 սերունդ, փրկված բարեկամը փրկագին է վճարել այն վերադարձնելու համար։ 1927-ին նա այն հանձնել է Ամերիկա գաղթած իր ազգականին, իսկ նրա փրկված դուստրը՝ Ջուլիա Տեր-Կարապետյանը, այն վստահել է թանգարանին»,-նշվում է հոդվածում։